Wikimedia

---

Notice: Undefined variable: MenuKop in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/logoVerzet.tpl on line 493

Limburg 1940-1945,

Notice: Undefined index: tit_
1. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
   
2. Mensen

Notice: Undefined index: tit_
3. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
   
4. Gebeurtenissen/ Achtergronden

Notice: Undefined index: tit_
5. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
   
6. Verzetsgroepen

Notice: Undefined index: tit_
7. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
   
8. Steden & Dorpen

Notice: Undefined index: tit_
9. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
   
10. Concentratiekampen

Notice: Undefined index: tit_
11. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
    
12. Valkenburg 1940-1945

Notice: Undefined index: tit_
13. /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/menueVerzet.tpl on line 18
    
14. Lessen uit het verzet

Notice: Undefined variable: title2 in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 155

Notice: Undefined variable: rebrosis in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 157

1940-1945

• Harrie “Hein”  Hendriks • Harry “De Wit”  Schepers • Johan  Guelen • Jan  Hendriks • Sylvester  Berden • Gerard “Pater Beatus”  van Beckhoven • Christiaan “Lou”  Veerman • Karel “Jan v.d. Plas”  Simmelink •

Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 173

Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|
Notice: Undefined index: tit_

/var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/index.php on line 181
|

Notice: Undefined variable: comm_miniBild in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/logoVerzet.tpl on line 87

Notice: Undefined variable: titel_miniBild in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/logoVerzet.tpl on line 92

Porajmos monument, Beek

Herman van Rens Vervolgd in Limburg, 6 – Vervolging van de Sinti

Notice: Undefined variable: txt_MiniBildY in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/functionMiniBildY.tpl on line 34

Notice: Undefined variable: titel_MiniBildY in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/functionMiniBildY.tpl on line 44

Notice: Undefined variable: txt_MiniBildY in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/functionMiniBildY.tpl on line 34

Notice: Undefined variable: titel_MiniBildY in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/verzet/functionMiniBildY.tpl on line 44

Notice: Undefined variable: comm_miniBild in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/logoVerzet.tpl on line 87

Notice: Undefined variable: titel_miniBild in /var/www/vhosts/hosting100836.af98e.netcup.net/httpdocs/logoVerzet.tpl on line 92

Het zij mij vergund onder Uwe aandacht te brengen dat in dezen tijd van voedselschaarste de zwervende bevolking der woonwagens eene overlast voor het platteland beteekent. Ware in dezen tijd van soepele wetgeving concentratie niet mogelijk in plaatsen, welke daartoe meer geëigend zijn?
De burgemeester van Gennep aan de secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, 27 maart 1942

Hoe heten ze eigenlijk? | Voorgeschiedenis | De fasen van de vervolging | Na de oorlog | Herdenking van de doden | Voetnoten

Bij de 75e herdenking van de bevrijding van Valkenburg hield Roger Moreno Rathgeb, componist van Requiem voor Auschwitz, een toespraak onder de titel „De vergeten Holocaust“. Omdat dat moet veranderen, vindt u hieronder de uitvoerigste pagina van dit digitale oorlogsmonument.

 
Hoe heten ze eigenlijk?

Er bestaat veel begripsverwarring over de correcte benaming van de mensen, die nog niet zo lang geleden algemeen zigeuners werden genoemd. Dat is een benaming die door anderen werd bedacht. Lang werd door hobby-etymologen beweerd, dat dat is afgeleid van het Duitse Ziehgauner, rondtrekkende boef. Veel waarschijnlijker komt het van het Griekse woord Athingani, (Ἀθίγγανοι, onaanraakbaren). Hoe dan ook, het wordt door velen als scheldwoord opgevat. Zowel door degenen, die als zodanig worden betiteld als door racisten, die het woord op die manier gebruiken, zoals de Nazi’s. Inmiddels wordt daarom vaak liever de naam gebruikt, die zij zichzelf geven.
Zij trokken al eeuwen rond op het Europese platteland en voorzagen daar in een behoefte: aan reizende ambachtslieden, muzikanten, kleine handelaren, veehandelaren. Die behoefte was in de steden veel kleiner, omdat daar voldoende klandizie was, ook voor collega’s met een vaste verblijfplaats. In West-Europa waren die reizigers vanouds vooral Sinti, zodat we ook vaak horen en lezen: Sinti en Roma. Markus Reinhardt, familielid van de beroemde gitarist Django Reinhardt en dus zelf een Sinto, vindt dat problematisch. Niet alleen omdat de Sinti deel uitmaken van de Roma. Hij en zijn band gebruiken zelfbewust het oude woord, dat door sommige anderen als het Z-woord wordt betiteld en zingen: Wir sind Zigeuner - aus Ehrenfeld sind wir!. Ehrenfeld is een wijk in Keulen, waar veel Roma wonen. Want, vinden zij, daartoe behoren ook nog andere groepen – bijvoorbeeld de Ashkali, Boyash, Kalderasch (Kalderaša), Lovara, Čurara, Mačvaja, Ursara, Xaladytka, Xoraxane en Kalé – die door die benaming Sinti en Roma worden overgeslagen. [1.1][18]
Hetzelfde zegt de violist Mario Triska, zwager van bovengenoemde Roger Moreno: „Ik ben zigeuner. Wat kan er fout zijn aan een woord, dat vriendelijk wordt uitgesproken?“ [1.2]

Maar wat is dan de correcte benaming, wanneer we niemand willen kwetsen of uitsluiten? Op deze website zult u geen antwoord op die vraag vinden, want dat moeten vooral de leden van die minderheid zelf maar uitmaken. Wij vinden, dat het vooral om het respect gaat.
Vóór de oorlog waren er in Limburg alleen Sinti. Dus is het niet moeilijk wanneer het om de vervolging in Limburg gaat. Dan spreken we over Sinti. Bij de benaming Roma wordt het moeilijker. Soms wordt daarmee alleen de Romani sprekende minderheid in Oost- en Zuidoost-Europa bedoeld, bijvoorbeeld wanneer men over Sinti en Roma spreekt. Maar soms bedoelt men bovendien alle daarmee verwante minderheden in heel Europa en hun afstammelingen in bijvoorbeeld Amerika en Australië. Op deze pagina gebruiken we die tweede betekenis. Want zo is het internationaal gebruikelijk en dit is een internationale website. Bijvoorbeeld in deze zin: De genocide op de Sinti en andere Roma wordt ook Porajmos genoemd. [2]

 
Voorgeschiedenis

Die volkerenmoord is gedeeltelijk anders gelopen dan die op de joden. Maar ook deze vervolging heeft een lange voorgeschiedenis, en die is nauwelijks bekend. Wist u bijvoorbeeld, wie de eerste slaven van de Europese veroveraars in Amerika waren? Wij hebben op school geleerd, dat dat de oorspronkelijke bevolking van het Caribisch gebied was, waarvan binnen korte tijd bijna niemand dat heeft overleefd. Maar al op zijn derde reis heeft Columbus slaven vanuit Europa meegebracht. Kalé uit Spanje, daar meestal Gitanos genoemd. Tegenwoordig beter bekend van de flamenco-muziek.

Er waren in 1940 in Nederland naar schatting 11.000 woonwagenbewoners. In het algemeen wordt gesproken van ‘enige honderden zigeuners’ onder hen. [3]
Terwijl de joden in de steden en dorpen met christelijke buren deur aan deur woonden, bleven de Sinti die toen nog meestal rondtrokken, onder elkaar. Dat maakte het voor de nazi’s nog gemakkelijker, ze bijna geruisloos te deporteren. We vinden dan ook in verhouding veel minder struikelstenen, die aan die gedeporteerden herinneren. De laatste verblijfplaats op hun levenslange doortocht waren de verzamelkampen. Die zijn dus eigenlijk de plek, waar struikelsteentjes gelegd kunnen worden, als zijnde de laatste woonplaats voor de deportatie. Maar ook dat was alleen maar een tussenstation. Het waren, in de meest letterlijke betekenis, concentratie-kampen.

In de optiek van de nazi’s bestonden er niet alleen de joden, die zij als een vanaf het begin minderwaardig ras beschouwden, maar ook gedegenereerde ariërs. Dat waren criminelen, hoeren, pooiers, landlopers, bedelaars en ‘werkschuwen’, zoals langdurig werklozen en arbeidsongeschikten werden genoemd.
Aanvankelijk was sprake van discriminatie van alle woonwagenbewoners, niet speciaal van de Romaminderheid onder hen. Zij allen waren allemaal ‘criminelen en arbeidsschuwe elementen’. Zo bijvoorbeeld ook de Jenischen [4], die door de Duitse rassenideologen als nach Zigeunerart umher ziehende (op de manier van zigeuners rondtrekkenden) werden geclassificeerd.
Als verzamelnaam voor die groepen werd het woord ‘asocialen’ uitgevonden. De nazi’s gingen toenemend ervan uit, dat mensen die tot een van deze groepen behoorden, een genetisch defect hadden. Daartoe werden ook de mensen gerekend die een reizend beroep hadden. Dat waren dus ook werkschuwen, al werden zij voorlopig door sommige hoge nazi’s nog als Germanen beschouwd. Maar dat bood geen bescherming tegen de plannen, ze te vermoorden. Een medewerker van Rauter [2.3] schreef op 13 mei 1943 over het grootste deel van de Nederlandse Sinti, dat die als germanische Zigeuner und Nomaden, ähnlich wie in der Ostmark die burgenländischen Zigeuner, durch die Lande ziehen, und ein Gewerbe ausüben, das polizeilich gesehen unerwünscht ist. (die als Germaanse zigeuners en nomaden over het platteland zwerven, vergelijkbaar met de Burgenland-zigeuners in de Ostmark, en een beroep uitoefenen dat vanuit politie-oogpunt ongewenst is.) [5]
De Roma in het Oostenrijkse Burgenland zijn geen Sinti maar Lovara. [6]

 
De fasen van de vervolging

De strik werd, zelfs voor de slachtoffers zelf, bijna geruisloos aangetrokken. Althans in het begin. Hier volgt in het kort een opsomming van dat geleidelijke aantrekken, die, voor zover niet anders aangegeven, berust op hoofdstuk 6 van het boek van Herman van Rens. [5]

• In Duitsland werd al voor de oorlog gedebatteerd over sterilisatie van ‘dragers van ongewenst genetisch materiaal’. Al vlak nadat de nazi’s er aan de macht waren gekomen, werd op 14 juli 1933 de Wet ter voorkoming van erfelijk ziek nageslacht besloten, ook sterilisatiewet genoemd (Gesetz zur Verhütung erbkranken Nachwuchses). [71]
  Maar ook in andere landen vond de overheid dat er iets tegen de „zigeunerplaag“ moest worden gedaan. Op 28 augustus 1936 werd in Wenen (in het toen nog zelfstandige Oostenrijk) de Internationale Zentralstelle zur Bekämpfung des Zigeunerwesens opgericht. Die centrale stelde zich ten doel gegevens te verzamelen over de „sterk internationaal georiënteerde en tot criminaliteit neigende zwervende bevolking“ van Europa. De gegevens werden ter beschikking gesteld van de nationale politiecorpsen. De Nederlandse minister van Justitie C. Goseling ondersteunde dit initiatief van harte.… Die gegevens gingen allemaal naar Wenen, samen met een foto, vingerafdrukken en een overzicht van alle in de loop der jaren opgemaakte processen-verbaal. Nederland heeft ongeveer 2000 namen doorgegeven. Nog vóór de bezetting!
• Op bevel van Hitler vaardigde Himmler op 16 december 1942 het Auschwitz-decreet [7.2] uit. Hierin werd bevolen dat alle ‘echte Zigeuner’ in het Reich en in de bezette gebieden moesten worden geconcentreerd in het ‘Zigeunerlager’, een aparte afdeling van Auschwitz-Birkenau. De uitvoering ging in stappen en kwam vrij langzaam op gang, want de vervolging van de joden had voorlopig voorrang. De Jenischen en andere woonwagenbewoners werden door dit decreet niet getroffen. Dat was dus het begin van de verschillende, racistische aanpak van de ‘echte zigeuners’.
• Sinti en Roma moesten vanaf 22 juni 1943 in verzamelkampen buiten steden gaan wonen. [8]
  Vanaf 1 juli 1943 gold in Nederland voor woonwagens een absoluut trekverbod. Er moest een openbare bekendmaking plaatsvinden, aan te plakken op woonwagenkampen en bij standplaatsen. Het was mogelijk, daarvan te worden uitgezonderd, bijvoorbeeld voor kermis- en circusondernemers. De anderen werden vervolgens verplicht, zich naar centrale verzamelkampen te begeven, waar ze „heropgevoed“ zouden worden. Veel Limburgers met vaste woon- en verblijfplaats hebben toen misschien gedacht: „Nou, dat werd ook wel tijd!“. Maar de meesten gadje hebben het waarschijnlijk niet eens gemerkt.
  Er waren in Nederland 2700 woonwagens; 1163 daarvan kregen geen ontheffing van de burgemeester en moesten worden bijeengebracht op 27 verzamelkampen. In mei 1944 stonden er in het hele land van de beoogde 1163 wagens niet meer dan 400 op de verzamelkampen. De anderen hadden zich langs legale of illegale weg aan de maatregel weten te onttrekken. Men kan veilig stellen dat de concentratie grotendeels was mislukt. De zorgen dat woonwagenbewoners zich zouden proberen te onttrekken aan de concentratie bleek dus terecht.
• In het Drentse Ommen was eerder een kamp in gebruik geweest om personen op te sluiten die zich aan de verplichte Arbeitseinsatz hadden proberen te onttrekken en personen die zich hadden schuldig gemaakt aan economische delicten als zwarthandel. Dit kamp ‘Erica’ kreeg vanaf juli 1943 een andere bestemming: een werkkamp voor asociale en werkschuwe elementen uit de samenleving. Het kamp zou als staatliches Arbeitslager ook een opvoedende functie moeten gaan vervullen. Vanaf het begin had men vooral bewoners van woonwagens op het oog. Gearresteerde onderduikers, die zich aan de verplichte Arbeitseinsatz in Duitsland hadden willen onttrekken, werden meteen naar Duitsland afgevoerd. [9]
• Als volgende stap werden alle woonwagens in beslag genomen. De bewoners werden gedwongen in krotten te gaan wonen. Zo verdween een groot deel van hen geleidelijk uit het gezicht.
• Op 16 mei 1944 werd in heel Nederland een grootscheepse razzia uitgevoerd, waarbij 578 personen werden gearresteerd en naar het kamp Westerbork overgebracht en dus niet naar Ommen. Tenslotte werden 244 van hen op 19 mei 1944 naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd.
• Dat ‘Zigeunerlager’ in Birkenau was in eerste instantie niet bedoeld als een vernietigingkamp, zoals de afdelingen voor joden. Maar dat werd het uiteindelijk toch.
  Van de ongeveer 22.600 mensen die er waren ondergebracht, stierven er meer dan 19.300. Meer dan 13.600 van hen bezweken aan geplande ondervoeding, ziekte en epidemieën, en meer dan 5.600 werden vermoord in gaskamers. Anderen waren het slachtoffer van individueel geweld of medische misdaden, onder andere door de concentratiekamparts Josef Mengele. [2.3]
  Een klein aantal gevangenen werd overgebracht naar andere concentratiekampen (zoals concentratiekamp Buchenwald of concentratiekamp Ravensbrück) voor dwangarbeid. [10]
  Struikelsteentjes-maastricht.nl geeft enigszins afwijkende getallen. [11]

Doordat de nazi’s geen registratie bijhielden van deze vergeten Holocaust, weet men nog steeds niet hoeveel mensen daardoor zijn omgekomen. Als betrouwbaarste schatting wordt een aantal tussen 400.000 en 500.000 genoemd. [12]

 
Na de oorlog

Sie neigen, wie die Erfahrung zeigt, zur Kriminalität (…), es fehlen ihnen vielfach die sittlichen Antriebe der Achtung vor fremdem Eigentum, weil ihnen, wie primitiven Urmenschen, ein ungehemmter Okkupationstrieb zu eigen ist.
Vert.: De ervaring leert dat zij (de zigeuners) geneigd zijn tot criminaliteit (…), zij missen vaak de morele impulsen van respect voor andermans eigendom omdat zij, net als primitieve oermensen, een ongeremd bezettingsinstinct hebben.
Bundesgerichtshof, 7 januari 1956, richtinggevend arrest inzake de afwijzing van schadevergoeding voor onder het nationaal-socialisme vervolgde Sinti en Roma. BGH IV ZR 211/55 p. 8-9, RZW 56; 113, nr. 27. [13]

Tientallen jaren na de oorlog werkte de politie in de BRD nog steeds ongegeneerd met zogeheten „Landfahrerkarteien“, kaartenbakken met gegevens over reizende mensen die men in de gaten wilde houden. Nog steeds waarschuwt men elkaar, bijvoorbeeld in de huursector in Hameln: Leichter Zigeunereinschlag, besser nichts anbieten. [14]
Ondertussen bemoeit het Europees Parlement zich ermee. Of op die mooie woorden ook daden volgen en of daar grote nationale verschillen zullen zijn? We wachten het af. [15]
Al die veranderingen in inzicht moeten vanuit de samenleving worden gedragen. In Aken was een politieman, die erom bekend stond, dat hij grote sympathie had voor de Sinti en andere Roma. Hij heeft nooit carrière kunnen maken. Vlakbij, maar dan wel in België, vertelde mij een Sinto-buurman over zijn dochter. Die had verkering met een jongen uit het dorp. Die moest op een dag bij de politie komen. „Wat moet dat met dat zigeunermeisje? Zijn er dan geen nette meisjes meer te vinden?“ Inmiddels zijn die twee al lang getrouwd. De politieman in kwestie is met pensioen. Maar dezelfde geest leeft nog. Een ander verhaal uit België, maar veel recenter:
Een grote groep Roma families is al maandenlang bezig met een zwerftocht langs leegstaande gebouwen in Gent zonder uitzicht op een rustige toekomst. Ze verblijven hier vaak jaren, maar nog nooit heeft iemand zich om hen bekommerd. Roma zijn altijd verjaagd, waar ze ook gaan. In de gezellige stad Gent is dat net zo. Een subtiel ontmoedigingsbeleid van de overheid tracht de families langzaam te verdrijven. [16]
Het gaat maar door. De vooroordelen en discriminatie houden zichzelf in stand.

 
Herdenking van de doden

Zoals we al zagen, bestaan er vrij grote verschillen tussen de verschillende groepen die slachtoffer van de Porajmos zijn geworden. Vooral door de eeuwenoude opsplitsing in verschillende stammen, die het contact met elkaar hebben verloren. Dat is terug te vinden in de verschillen in hun taal, maar ook in de cultuur. Maar er zijn ook overeenkomsten die een lang leven hebben. Vroeger werden vaak woonwagens verbrand, wanneer de eigenaar stierf. Bij velen is het nog steeds gebruikelijk overledenen met rust te laten: hun namen worden niet meer genoemd. Op deze manier krijgt de overledene de rust waar hij of zij na de dood recht op heeft. Uit respect hiervoor worden voor deze slachtoffers geen afzonderlijke pagina’s met korte biografische gegevens gepubliceerd, zoals voor andere oorlogsslachtoffers gedaan is op deze website. [17]
Zo doen we het ook hier. De namen van de gestorvenen noemen we niet. Maar de overlevenden en hun nakomelingen wensen we: lang zullen ze leven!

Belangrijke dagen: [19]

• 8 April – International Roma Day Deutsch
• 2 August – European Roma Holocaust Memorial Day
• 5 november – World Day of Romani Language

 
Voetnoten

1. 1. Zwischen Rheinland und Rajasthan Zigeunerfestival in Köln
   2. EifelDrei.tv Funf Minuten mit … Mario Triska
2. Wikipedia
   1. Sinti • Nederlands • Deutsch • English • Français • Português
   2. Porajmos • Nederlands • Deutsch • English • Français • Português
   3. Hanns Albin Rauter, Wikipedia • Nederlands • Deutsch • English • Français • Español
   4. Josef Mengele, Wikipedia • Nederlands • Deutsch • English • Français • Português
3. Lucassen, En men noemde hen zigeuners, 199-206, → Herman van Rens [5]
4. Jenischen, Wikipedia • Nederlands • Deutsch • English • Français • Português
5. Herman van Rens Vervolgd in Limburg, 6 – Vervolging van de Sinti
6. Lovara, Wikipedia • Romani čhib • Deutsch • English • Português
7. 1. Gesetz zur Verhütung erbkranken Nachwuchses, Wikipedia • Deutsch • English • Français • Español
   2. Auschwitz-Erlass, Wikipedia • Deutsch
8. oorlogsbronnen.nl Sinti en Roma in verzamelkampen
9. RIOD, Rijksinstituut voor OorlogsDocumentatie, Monografieën Nr. 11
   B.A. Sijes, De Arbeidsinzet – De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940-1945, pp.305-311: Het Arbeitseinsatzlager Erika in Ommen
10. Zigeunerlager Auschwitz, Wikipedia • Deutsch • English
11. struikelsteentjes-maastricht.nl Maria Agnes Pommee, story (english)
12. Wikipedia NL Zigeunermonument Hel en vuur
    Wikipedia NL Zigeunermonument
13. Bundesgerichtshof, 7. Januar 1956, Grundsatzurteil zur Ablehnung der Entschädigung von NS-verfolgten Sinti und Roma. BGH IV ZR 211/55 S. 8 und 9 in RZW 56; 113, Nr. 27
    in: → zentralrat.sintiundroma.de/ Aufarbeitung der diskriminierenden Urteile des BGH zum NS-Völkermord an den Sinti und Roma erforderlich. BGH-Präsidentin Bettina Limperg: „Für 1956er Urteil kann man sich nur schämen“
14. Tania Kibermanis Die Rosenbergs Meine Freundschaft mit einer Sinti-Familie. Artikel Frankfurter Rundschau
15. europarl.europa.eu/ • Welke discriminatie ervaren de Roma en hoe reageert de EU daarop? • Welcher Diskriminierung sind die Roma ausgesetzt und wie reagiert die EU? • Roma: what discrimination do they face and what does EU do? • Que fait l’UE pour lutter contre la discrimination à l’encontre des Roms ? • Etnia cigana: tipos de discriminação e as respostas dadas pela UE
16. Gent zonder hart, Roma zonder dak Fakkeltocht in solidariteit met de Gentse Roma, Fotoreportage]
17. erfgoedshertogenbosch.nl Sinti en Roma
18. Rroma Foundation (Rromani Fundacija) • Deutsch • English • Français
19. Council of Europe - Roma and Travellers Roms et Gens du voyage

• ERIAC European Roma Institute for Arts and Culture, Reinhardtstrasse 41-43, 10117 Berlin, Germany
  Exhibition at the Mucem (Museum of Civilizations of Europe and the Mediterranean) in Marseille from May 10 to September 4, 2023 Barvalo Roma, Sinti, Manouches, Gitanos, Travellers…
• Quelques sites relatifs aux gens du voyage
• Stichting Stolpersteine Sittard-Geleen: Fam. Steinbach, Buchten, ’t Hitje
• Sinti und Roma in Deutschland
• Documentation and Cultural Center of German Sinti and Roma in Heidelberg
• ГАРЯЧА ЛІНІЯ ДЛЯ РОМІВ З УКРАЇНИ
  Emergency hotline for Roma from Ukraine
• https://reportage.wdr.de/erster-stolperstein-erinnert-an-sinti-und-roma#die-zeit-in-den-lagern
• https://stolpersteine.wdr.de/web/de/stolperstein/14865"
• European Roma Rights Centre
• ODIHR http://www.osce.org/odihr/
• Open Society Institute http://www.osi.hu
• Patrin Web Journal http://www.geocities.com/Paris/5121/patrin.htm
• Roma Education Fund
• Bildungsverein der Roma zu Hamburg e.V. Roma Bildungsexperten für Inklusion und Teilhabe
• Union del pueblo Romani unionromani.org/