1940-1945. Het verzet in Nederlands Limburg

Burgemeesters

De positie van een (niet fascistische) burgemeester in oorlogstijd was moeilijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op grond van het landoorlogreglement, een internationaal verdrag uit 1899, moesten zij de Duitse bezetters bijstaan, maar deze moesten op hun beurt de wet en rechtsorde van de bezette gebieden respecteren. Van dat laatste kwam niets terecht. De burgemeesters stonden daardoor voor een dilemma. Zij zouden kunnen aftreden en zouden dan worden vervangen door een fascist die nog meer schade aan zou richten. Ze konden ook aanblijven om hun burgers zoveel mogelijk te beschermen en liepen dan het risico gecompromitteerd te raken door in te gaan op de eisen van de bezettende macht. [1] Met dit probleem zaten natuurlijk ook politiemensen en andere ambtenaren.
In de eerste maanden waren zij nog optimistisch over de positieve rol die ze konden gaan spelen. De burgemeesters en politie probeerden meestal het vertrouwen van de Duitsers te winnen door de openbare orde te handhaven en hun bevolking op te roepen tot terughoudendheid en kalmte, om repercussies tegen hun burgers te voorkomen.
Ze traden daarom vaak op als dempers van het anti-Duitse protest.
De NSB-er Max de Marchant et d’Ansembourg, commissaris der provincie (voorheen commissaris der koningin) in Limburg, voerde het leidersbeginsel door. Tijdens zijn bekende speech op 12 augustus 1941 verklaarde hij de opheffing Provinciale Staten en alle gemeenteraden. Dit resulteerde in een voor Nederland unieke reactie van de zijde van Limburgse burgemeesters: 44 van hen (de meesten lid van de katholieke RKSP) namen bijna gelijktijdig collectief ontslag. In de jaren 1942-1943 volgden nog twee dozijn anderen. [2] Pas vanaf het voorjaar van 1943 keerden de aangebleven burgemeesters zich actiever tegen de plannen van de bezetters. [3]
Meer dan 60% van de burgemeesters kreeg of nam ontslag in deze jaren, hetgeen echter ook betekent dat ongeveer 40% bleef zitten en probeerde er het beste van te maken.
Een aantal burgemeesters koos een andere strategie en verzette zich in die eerste maanden wèl openlijk tegen de Duitsers. Zij worden ontslagen en meestal vervangen door NSB-burgemeesters. [4]
Typerend voor dit dilemma zijn de twee Valkenburgse burgemeesters in de bezettingstijd. De vooroorlogse (en naoorlogse) burgemeester Hens heeft het tot 1943 uitgehouden. [5] In dat jaar heeft ongeveer de helft van de Nederlandse burgemeesters er de brui aan gegeven, omdat zij constateerden, dat ze niets meer konden uitrichten, bijvoorbeeld tegen het wegvoeren van de Joden naar de vernietigingskampen en van de mannelijke bevolking naar de slavernij in Duitsland.
Onder de voetnoten ziet u de namen van enkele burgemeesters, die hun principiële houding met de dood hebben betaald. Maar ook de twee burgemeesters van Valkenburg in oorlogstijd: Piet Hens, die zo lang mogelijk probeerde er het beste uit te halen, en zijn opvolger, een nationaal-socialist.

1. Peter Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting, uitgeverij Boom, Amsterdam, 2006. ISBN 9050187714
2. archieven.nl: Kabinet van de Commissaris der Koningin in Limburg, 1914-1944 – Beknopt historisch overzicht
3. https://www.tweedewereldoorlog.nl/kennis/themas/ondermijning-rechtstaat-en-bezetting/burgemeester-in-oorlogstijd/
4. anderetijden.nl: Burgemeester in oorlogstijd
5. Twee Valkenburgse burgemeesters
   Rechts ziet u het toenmalige gemeentehuis van Valkenburg-Houthem, waar beide heren hebben gezeteld ⇒
6. nl.wikipedia: Burgemeesters in oorlogstijd Er zijn twee, niet identieke wikipedia-artikelen over dit onderwerp:
7. nl.wikipedia: Oorlogsburgemeester

Alle Limburgse gesneuvelden Burgemeesters – 4 pers.
Cann, van Frans Peter Mathis Piet	∗ 1886-12-22 Melick en Herkenbosc † 1945-03-31 Bergen-Belsen	- Burgemeesters - Helden - Ongeorganiseerd verzet - Frans „Piet“ van Cann was burgemeester van Helden. Als burgemeester liet hij oogluikend toe dat gemeentepersoneel zijn gang kon gaan met illegale praktijken. Hij negeerde … muur: links, regel 20-03
Hens, Piet (Petrus Antonius)	∗ 1888-08-27 Zwolle † 1971-04-26 Utrecht	- Valkenburg - Burgemeesters - Overlevenden - Al vanaf 1917 zowel burgemeester van Valkenburg als van Houthem en vanaf 1935 ook van Oud-Valkenburg. Op 1 oktober 1940, dus in het eerste jaar van de Duitse bezetting, ontstond de gemeente … Meer in het verhaal Verzet in Valkenburg
Luske, Jacques Joseph Carlos Marie Jacques	∗ 1901-08-31 Baarn † 1944-12-27 Hamburg-Neuengamme	- Onderduikershulp L.O. - Burgemeesters - Limburg + - Burgemeester en lid van LO-Bergharen [1], dat behoorde tot het LO-district Maas en Waal. Gearr. 6-3-1944 t.g.v: door­slaan van gearresteerde onderdui­kers. Lees het volgende verhaal, gevonden bij … Deze persoon staat (nog?) niet op de muren van de kapel.
Schmalbach, (Godfried Jozef) Paul	∗ 1897-09-16 Vaals † 1952-09-18 Vaals	- Valkenburg - Burgemeesters - NSB - Overlevenden - 1942-1943 Burgemeester Beek, 1943-1944 burgemeester Valkenburg-Houthem. Zijn voorganger en opvolger was Piet Hens.